تربیت در اسلام و منظومه فکری رهبران انقلاب اسلامی، امری فراتر از تربیت فردی محض است و مکتب اسلام و انقلاب اسلامی، داعیه‌دار تشکیل امت واحده اسلامی است. در این میان عنصر مفقوده کارهای تربیتی و فرهنگی، فقدان بستر کار تشکیلاتی است؛ چراکه تربیت در فضای تشکیلات نه‌تنها افراد را می‌سازد، بلکه ابعاد بیشتری از انسان‌ها را تحت تأثیر قرار داده، استعدادهای آنان را شکوفا می‌سازد. این کار فردیت محض را خنثی می‌کند و جامعه‌ای سراسر انسانی و ایمانی را رقم می‌زند. برای این منظور باید با مباحث تشکیلاتی، ضرورت‌ها و باید و نباید‌ها و پیامدهای آن، بیشتر و عمیق‌تر آشنا شویم. بدین منظور کتابی را که از مجموع صحبت‌های مقام معظم رهبری ۹ درباره این موضوع تدوین شده است، با ارائه خلاصه‌ای از مباحث فصل‌های مختلف آن، خدمت خوانندگان محترم معرفی می‌کنیم.این کتاب شامل هشت بخش است
بخش اول ضرورت کار تشکیلاتی
رهبر انقلاب۹ در این باره می‌فرمایند: «بدون سازماندهی، بدون تشکیلات، مدیریت امکان ندارد و کار هم پیش نمی‌رود»۱ «تشکیلات یعنی نظم، تقسیم وظایف، یعنی ارتباط و اتصال و زنجیره کار کردن، این معنای تشکیلات است. … انقلاب اسلامی ایران هم بدون تشکیلات پیش نرفت و پیروز نشد».۲ ایشان در بخش دیگری از مبحث ضرورت و کار تشکیلاتی، مستقیماً سراغ مباحث تربیتی می‌روند و ارتباط این نوع مباحث را با بحث تشکیلات مطرح می‌کنند: «این دانش‌آموز یا دانشجویی که شما امروز دارید تربیت می‌کنید، چند صباح دیگر یک استاد است، یک مدیر فعال است، یک کارشناس برجسته است، یک عنصر مؤثر در حرکت سیاسی جامعه است، این را آن طوری تربیت کنید که این همت‌بلند بار بیاید».
بخش دوم آثار و برکات کار تشکیلاتی
«تشکل‌های دانشجویی فرصتی برای دانشجو ایجاد می‌کند، برای کار دسته جمعی. من به کار دسته‌جمعی اعتقاد دارم و این را یک نیاز دانشجو می‌دانم؛ کسب مهارت‌های گوناگون با مهارت‌های سیاسی ـ اجتماعی. … توجه دارید شما جوانان عزیز ـ چه برادر‌ها و چه خواهرها ـ که دانشجو محاط به انواع خدعه‌ها و گرداب‌های گوناگون است، محاط به انواع خطرهاست؛ در کشور ما لااقل این‌جور است. … تشکل‌ها می‌توانند مصونیت‌بخش باشند، می‌توانند دانشجو را از افتادن در گرداب‌های مختلف و منجلاب‌های مختلف نجات بدهند و حفظ کنند. این نقشی است که تشکل‌ها می‌توانند ایفا کنند».۴
بخش سوم شاخص‌ها و بایدهای تشکیلات موفق انقلابی
شاخص‌ها و بایدهای تشکیلات موفق انقلابی، از بیانات ایشان استخراج شده است که مسیر و راهبرد تشکل‌ها را در عرصه‌های مختلف و شرایط گوناگون مشخص می‌کند. ایشان ارکان سازنده یک تشکل را نیز روشن می‌سازند:
«مجموعه تشکیلاتی حیاتش به این است که از بالاتر مرتب زیر نظر باشد؛ یعنی یک نفر دائم به آن تشکیلات نگاه کند. این نگاه مثل نور چراغ‌قوه است و تا زمانی که به یک نقطه افتاده باشد، آن نقطه روشن است».۵
«هر تشکیلاتی ـ تشکیلات خانواده هم همین‌طور است ـ باید منسجم باشد تا مورد اعتماد قرار بگیرد. ما باید به‌هم‌پیوسته باشیم. حواستان باشد، انشعاب و انشقاق و دودسته‌شدن خطرناک است. … بنده هم عرض کردم اتحاد ملی، خوب، اتحاد ملی برای شما دانشجویان بسیجی از همین بسیج خودتان شروع می‌شود؛ اتحاد سازمانی و تشکیلاتی. نگذارید شما را تکه‌تکه و پاره‌پاره کنند».۶
«بدون سازماندهی، بدون تشکیلات، مدیریت امکان ندارد و کار هم پیش نمی‌رود. بنده معتقد به نظم سازمانی هستم؛ اما معتقدم که این نظم سازمانی نباید ما را از هویت خودمان خارج کند. طبیعی است که اساس کار، تشکیلات است. شکی نیست که تا تشکیلاتی نباشد، هیچ چیزی بر اساس آن نمی‌شود بنا کرد».۷
مقام معظم رهبری «روحیه و فرهنگ جهادی» را از دیگر بایسته‌های کار تشکیلاتی می‌دانند و درباره اهمیت آن می‌فرمایند: «در نظام جمهوری اسلامی و به برکت انقلاب اسلامی، همه تلاش‌ها، سرعت و کارایی مضاعف پیدا می‌کند. آنچه انقلاب اسلامی به مردم ما داد، فرهنگ جهادی بود. بعضی از صاحب‌نظران درباره انقلاب‌های دنیا این‌طور اظهارنظر کرده‌اند که انقلاب‌ها بعد از آنکه به پیروزی رسیدند، سیال بودن و جوشندگی و تحرک و پیشرفت آنها از بین می‌رود و به دستگاه‌های ایستا و بی‌تحرک تبدیل می‌شوند. ممکن است در برخی از انقلاب‌ها همین‌طور باشد، ما نسبت به آنها قضاوتی نمی‌کنیم؛ اما در مورد انقلاب ما پدیده‌ای دیده شد که این فرضیه را از کلیت انداخت و در اینجا غلط از آب درآمد؛ زیرا خود انقلاب دستگاه‌هایی را به وجود آورد که در ذاتشان حرکت و جوشش انقلابی و سریع و جهادی وجود داشت».۸
ایشان درباره بایسته‌ها و عوامل مدیریت جهادی می‌فرمایند: «عامل مهم مدیریت جهادی عبارت است از خودباوری و اعتماد به نفس و اعتماد به کمک الهی. … در همه کارها توکل به خدای متعال و استمداد از کمک الهی کنیم. به کمک‌های الهی اعتماد کنیم. وقتی شما از خدای متعال کمک می‌خواهید، راه‌ها به‌سوی شما باز می‌شود: وَمَن یَتَّقِ اللَّـهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَ‌جًا وَیَرْ‌زُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ».۹
بر اساس تحلیل‌های جامعه‌شناختی، فاصله گرفتن بدنه اجتماع از هنجارها و ارزش‌های انقلابی، از عوامل ارتجاع و ازهم‌گسیختگی یک انقلاب محسوب می‌شود که مقام معظم رهبری۹ در این باره می‌فرمایند: «هر تشکیلاتی که بتواند بافت انقلابی را در خود حفظ کند و ارزش‌های انقلابی را در تار و پود خود نفوذ دهد، قادر به انجام وظایف و کارهای بزرگ خواهد بود… عزیزان! نگذارید با تضعیف ارزش‌های انقلاب و اسلام به جبهه دشمن کمک کنند و به خصوص نگذارید غفلت‌زدگانی از این قبیل، در مجموعه‌های شما یعنی در صفوف مقدم جا بگیرند. شعارهای انقلاب را که پرچم‌های راهنما در راه اعتلا و سربلندی و آبادانی این کشور است، گرامی بدارید و با همه وجود از آن دفاع کنید و سهل‌انگاری نسبت به آن را از بیگانگانی که احیاناً به لباس خودی درمی‌آیند و با زبان خودی سخن می‌گویند، تحمل نکنید».۱۰
مقام معظم رهبری درباره هدف در تشکیلات چنین می‌فرمایند: «اگر تشکیلاتی به وجود آمد، اما هدف روشنی نداشت، یا هدف داشت ولیکن برنامه‌ریزی برای رفتن به سمت آن هدف انجام نگرفت و تشکیلات بیکار ماند، به خودی خود، تشکیلات از هم خواهد پاشید، و اگر هم بماند، صورت بی‌جانی خواهد بود. خاصیت تشکل انسانی این است، هدف را مشخص کنید و مشخص نمایید که می‌خواهید چه کار کنید».۱۱
رهبر معظم انقلاب در بخش بایسته‌های کار تشکیلاتی به مطلب مهم دیگری نیز پرداخته‌اند که در این کتاب نیز آمده است و آن، برنامه‌ریزی حساب‌شده و سیاست‌گذاری‌های هدفمند در کارهای تشکیلاتی است. به عبارت دیگر، ایشان ویژگی‌های یک برنامه تشکیلاتی را به صورت کلی تبیین نموده‌اند و اهمیت این موضوع هنگامی مشخص می‌شود که بدانیم اغلب تشکل‌ها به دلیل برنامه‌های ضعیف، غیر منسجم، و غیر هدفمند یا به انحراف کشیده شده و از اهداف اصلی فاصله گرفته‌اند یا اینکه در بلندمدت دچار فروپاشی شده‌اند: «به نظر من اساسی‌ترین کار این مجموعه، این است که بر اساس آن هدف‌ها و سیاست‌هایی که گفته شده، برنامه ریخته شود و معلوم گردد که ما از اول تا آخر امسال چه کارهایی را باید بکنیم، و تا کجا باید پیش برویم؛ بعد آخر سال بسنجیم، ببینیم شد یا نشد. برنامه‌های پنج‌ساله و ده‌ساله ریخته بشود».
از دیگر ویژگی‌های برنامه‌ریزی تشکیلاتی از منظر مقام معظم رهبری۹، عمومی و کلان بودن و همچنین تقسیم‌بندی صحیح فعالیت‌ها است: «برنامه‌ریزی باید اصولی و عمومی و کلان باشد. البته جزئیات هم فرض بشود، خوب و لازم است؛ منتها باید آن حالت بلندنظری باشد تا انسان بتواند هر شرطی را به خدمت بگیرد».۱۲
«بایستی یک تقسیم‌بندی صحیحی انجام بگیرد، بین تلاش‌ها و فعالیت‌هایی که باید بشود و بین این سیری که ما تا آن اهداف داریم تا در برهه‌ای از زمان به تناسب امکان آن برهه، پیشرفت کرده باشیم».۱۳
یکی دیگر از گام‌های نظری کار تشکیلاتی که نیاز به اتاق فکر بسیار قوی و هوشمند دارد، بحث آفت‌شناسی و آسیب‌شناسی و مدیریت آسیب‌ها و بحران‌هاست که نیازمند نگاه راهبردی و کلان است. همچنین به رصد مستمر فعالیت‌ها و اقدام‌ها نیاز دارد تا خطاهای مقطعی باعث ایجاد خط انحراف یا ازهم‌پاشیدگی تشکیلات نشود. آیت الله خامنه‌ای در این باره صحبت‌های مهمی ایراد فرموده‌اند که در بخش آفت‌شناسی کار تشکیلاتی این کتاب جمع‌آوری و تدوین شده است: «یک توصیه دیگر که این هم به نظر من خیلی مهم است… این است که این‌چنین کار بزرگ و گسترده‌ای، پشتوانه، فکر و نظر بسیار محکمی لازم دارد. اگر این پشتوانه فکری و نظری را نداشتید، این خطرها در کمین شماست. یک کار به‌شدت قوی و عمیق نظری و نرم‌افزاری، حتماً احتیاج دارید. به نظر من می‌رسد که این پشتوانه فکری و فرهنگی، بایستی خیلی مورد اطمینان باشد؛ اگر نشد، دچار سطحی‌نگری می‌شوید، دچار انحراف می‌شوید. نه اینکه شما منحرف بشوید، تشکیلاتتان آفت انحراف پیدا خواهد کرد، آفت سطحی‌نگری پیدا خواهد کرد، آفت تکرار پیدا خواهد کرد، احیاناً آفت تحجرهای خطرناک پیدا خواهد کرد».۱۴
مسئله یا رکن بسیار مهم تمامی تشکل‌ها، مدیریت است که یکی از مباحث پیچیده علوم سیاسی و اجتماعی می‌باشد. اینکه مدیر کیست و چه کسی باید باشد، چه وظایف و حیطه اختیاراتی دارد، از جمله مسائل مربوط به مدیریت است. غفلت از این موضوع می‌تواند نه‌تنها تشکل و تشکیلات، بلکه جامعه‌ای را فرسنگ‌ها از اهداف و آرمان‌ها دور کند و به دره‌های سقوط و ضلالت بکشاند که در تاریخ تشکیلات و جوامع، شواهد بسیاری دارد.
بخش پنجم ویژگی‌های مدیر و مدیریت تشکیلات
ویژگی‌های مدیر و مدیریت تشکیلات از منظر مقام معظم رهبری بیان شده است که گزیده‌هایی آن را از نظر می‌گذرانیم: «آنجایی که موفقیتی نبوده، ناشی از چند عامل بوده است که کم‌کاری و کم‌ابتکاری از جمله آنهاست؛ اینها به مدیریت‌ها مربوط می‌شود. مدیریت‌های ضعیف، معمولاً کارشان، ابتکارشان و گزینش انسان‌های کارآمدشان کم است».۱۵
سخنان آیت الله خامنه‌ای درباره مدیریت در چهار محور ذیل جمع‌آوری و تدوین شده است: ۱٫ وظایف مدیریت درباره تشکیلات ۲٫ وظایف مدیر تشکیلات در برابر اعضا ۳٫ وظایف مدیر تشکیلات در برابر مردم ۴٫ وظایف مدیر تشکیلات در رابطه با خود
بخش ششم وظایف اعضای تشکیلات
وظایف اعضای تشکیلات عبارت‌اند از: ۱٫ افزایش معرفت دینی؛ ۲٫ پایبندی تمامی اعضاء به اسلام و مکارم اخلاقی؛ ۳٫ افزایش خلوص و تقوا؛ ۴٫ پرهیز از دنیاطلبی؛ ۵٫ تضعیف نکردن مدیر.
«مجموعه تشکل‌ها تقویت مبانی معرفتی را جدی بگیرند تا بعد از تشکل‌ها سر ریز بشود روی مجموعه دانشجوها. تقویت مبانی معرفتی خیلی لازم است. ضعف این مبانی ضررهای بزرگی به مجموعه دانشجویی کشور و مجموعه تشکل‌ها خواهد زد».۱۶
بخش هفتم تشکیل جبهه متحد
ایشان نمونه‌های موفق تشکل‌های انقلابی را نام می‌برند و توضیحاتی درباره این مجموعه‌ها می‌فرمایند.
بخش هشتم تشکیلات و کار سازمانی
«وقتی انسان مقابل خودش را نگاه می‌کند، یک جبهه‌ای می‌بیند. ما در مقابلمان جبهه فرهنگی سیاسی غرب وجود دارد که در دل این جبهه، باز یک جبهه سرمایه‌داری خطرناک و آدم‌خوار وجود دارد. باز در کنار این، یک جبهه صهیونیستی با اهداف مشخص وجود دارد. باز در کنار این، یک جبهه ارتجاع فکری و خوک‌صفتی در زندگی بشری وجود دارد. سلاطین و این مسئولان و متولیان امور خیلی از حکومت‌ها، زندگی حیوانی‌شان مثل خوک و اهدافشان اهداف دشمنان و فکرشان، فکرهای متحجر[است] که اینها همه یک مجموعه‌ای را تشکیل دادند. در مقابل ما، یک جبهه هستند. ما اگر بخواهیم در مقابل این جبهه کار کنیم، هم ما باید تنوع داشته باشیم، هم باید ابتکار داشته باشیم، هم باید انگیزه داشته باشیم، هم باید برنامه داشته باشیم. کارمان هدایت شده باشد و این نمی‌شود مگر با تشکیل جبهه».۱۷
———————————
پی‌نوشت
بیانات در دیدار اعضای نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها؛ ۲۰/۴/۱۳۸۹٫
مصاحبه با روزنامه اطلاعات؛ ۲۷/۱۱/۱۳۶۰٫
بیانات در دیدار معلمان و اساتید دانشگاه‌های خراسان شمالی؛ ۲۰/۷/۱۳۹۱٫
دیدار اساتید و دانشجویان در دانشگاه علم و صنعت؛ ۲۴/۹/۱۳۸۷٫
بیانات در دیدار با هنرمندان و مسئولان فرهنگی کشور؛ ۲۲/۴/۱۳۷۳٫
بیانات در دیدار با اعضای دانشجویی دانشگاه‌ها؛ ۳۱/۲/۱۳۸۶٫
بیانات در دیدار اعضای نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها؛ ۲۰/۴/۱۳۸۹٫
بیانات در دیدار با جمعی از کشاورزان؛ ۱۴/۱۰/۱۳۸۲٫
بیانات در دیدار کارگران در گروه صنعتی مپنا؛ ۱۰/۲/۱۳۹۳٫
پیام به مناسبت گردهمایی مسئولان انجمن‌های اسلامی دانشگاه‌ها؛ ۱۰/۵/۱۳۷۷٫
بیانات در دیدار مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم؛ ۷/۹/۱۳۶۷٫
بیانات در دیدار با اعضای بعثه حج؛ ۲۴/۴/۱۳۷۰٫
بیانات در دیدار رئیس جمهوری و اعضای هیئت دولت؛ ۸/۶/۱۳۸۹٫
دیدار با مسئولان بنیاد فرهنگی خاتم الاوصیاء۶؛ ۲/۲/۱۳۹۲٫
بیانات در جلسه پرسش و پاسخ دانشجویان دانشگاه صنعتی امیرکبیر؛ ۲۲/۱۲/۱۳۷۹٫
بیانات در دیدار دانشجویان در یازدهمین روز ماه رمضان؛ ۳۱/۵/۱۳۹۱٫
در دیدار با مسئولان بنیاد فرهنگی خاتم الاوصیاء۶؛ ۲/۲/۱۳۹۲٫
